Kusilluyuq sipas - I

Chay Mama mayu wayqup hanaqninpi visitanpa qallarisqanmanta ñam suqta killa huntasqa karqan. Ancha saykusqa kaspam iskay padreqa kay qipan visitananku llaqtaman chayamurqan. Chayraq padrep kachasqan runaqa chayamunanta

llaqtap yaykunanpiqa fiscalqa suyachkarqan.

“Pim kanki?”
“Juan Pumayawrim, fiscalmi kani.”
“Imam kay llaqtap sutin?”
“San Pedro de Yawrimarkam.”
“Maypitaq Padre Valdez?”
“Wasinpim tiyan Huiracocha vecinowan kurakawanpasmi qullqipaq .”
“Imaraykutaq manam kayman hamunchu napaykuwaqniyku?”
“Qampaq mikunata huinutapas kamarichispam wasinpiqa suyachkasunki.”

Cabeza de doctrinap chawpinman chayamuspam hatun plazapi iglesiata rikurqanku.
“Imahinam chay padre Valdez?”
“Españolmi. Indiokunam paywan pleitota qallarichirqan. Paykunakam-ari llaqtap hawanpiqa obrajeta rurachiyta munarqansi. Llaqtarunakunam ñispa ñinku: chay obrajepi paypaq llamkapuspaqa mana chakrankunaman riyta atinkumanchu. Llaqtayuq runata paypaq llamkachispas chay padreqa ancha qapaq runa , huacayuq ohuejayuq mulayuq kaspa. Manas imapas pisinchu. Chayhina ñiqtaqa uyarirqani. Chayraykus runakunaqa pleitota qallarichirqan.”
“, doctrinata yachachinchu?”
“Pleitoyuq runakunam ñispa ñinku: ‘Lengua generalta pisilla yachaspam aslla kuti sermónta kunan. Manam pipas sermonnintaqa unanchanchu. Paysi kay simillataqa riman: ‘indiakuna manam allinchu ñuqapaq trabajanku; imaraykutaq ñuqapaq awanankuqa manaraq puchukasqachu? qarikunari, maypim kanku? imaraykutaq sarayqa manaraq tarpusqachu? Yanqa-yanqallam trabajanki, indio !’ ñispas ñin.”
“Chay chaytaqa taripasaqku!”

“Chay huiracocha vecinori imahina runam chay?
“Perúpi paqarisqas, Españamanta hamurqanku. Warminsi huiracochap churin; casaraspari qusanman hatun haciendata qullqichakratapas qupurqan. Huk llaqtapis indiawanpas mancebasqa kawsan.”

“Kurakari?”
“Ñawpapachas apuskinkunaqa kuraka kaypi karqan. Apuskinsi kay llaqtata llaqtacharqan. Inkas apuskinpa mallkinta apapurqan, chaymantari Qusqupis waqaychanku. Kaypiri pachallantas waqaychan.”
“Rupaypaqmi! Imañintaq padre Valdezqa? Kurakari imanantaq? Muchuchinchu? Chay vecino españolri ñachu qunqan wamramantapacha yachachisqantaqa?”
“Kay kimsa runaqa chunkaqmasim, sapa punchawri tinkunakunmi qullqipaq chunkanankupaq. Hinaptinmi indiokuna Diosninchikta manataq riqsispa qasi-qasilla ñawpaq wakankunata muchayman kutirinku. Manam pipas ‘ama chayta ruraychikchu!’ ñinchu.”
“Kunanmi kay kawsayqa puchukanqa. Qayamanta tukuyniykichik sapa punchaw iglesiapi tantanakunkichik sermonniyta uyarinaykichikpaq! Maypim chay wakankuna waqaychasqa, chaymanmi risun wakamuchanata qulluchiq!”

“Kay llaqtapiri wataywasi kanchu?”
“Arí. Iglesiap qayllanpiqa huchuy tiyanam kan. Chaymi carcelniyku.”
“Kunanri, manachu kachkan pipas carcelniykichikpi?”
“Arí, huk layqa umu runam karu kayman padre Valdezpa pusamusqan carcelpi tiyan.”
“Imataq huchan?”
“Llaqtanpis ancha qisa runalla tiyan. Iskay doctrineros chay huchuy llaqtanpi doctrinata yachachiq karqanku. Hukninsi wakamuchana wasita tunichiyta munaspa ñanta pantakaspa chinkaripurqan, ichapas wayquman urmapuspa. Ña musuq padre hamuspa paypas wakamuchana wasita tunichiq rispa chikiman chayarqan. Manas pipas ñataq rikurqanchu. Kay Indios paykunap sacristán ñisqa yanan karqan. Payllas kay padrekunawan waki wiñaypacha purikuq. Chaymantas mana pi padrepas chay doctrinaman hamuyta munarqanchu. Chay runas –Teófilo Kusiñawpa sutiyuqmi– tukuy padrep librunta waqaychaspa misa rurayta yachakurqan. Runakunari ‘ancha allinmi!’ ñispas ñiqku. Wakanta muchaspas misatapas uyariqku. Pi ‘confesakusaq’ ñispa ñiptinsi Teofiloqa huchankunata uyarispa pampachaq.”
“Imahinataq huchata pampachananqa ? Mana padre kaptinmi mana Diosmanta kallpanta chaskiptinri mana yachakapurqanchu huchata perdonananqa! Chayqa sacrilegio! Hatun sacrilegiop huchan! Ima huchakunata confesakuq?
“Libronsi karqan. Kay libronpis tukuy hamu huchakuna qillqasqa karqan. Runakunas kipukama huchanta riqsikuqku, hinaspari kipuwan huchanta yupaspa libronkama confesakuqku.”
“Chayqa millay millay hucham! Chaqay runaqa muchuchiypaqmi wañuchiypaqmi. Manam qispiypaqchu! Tukuy runakunap ñawpaqninpiri qara waskawan waqtasqa kananmi! Pitaq padre Valdezman chay millay kawsasqanta willarqan?”
“Kayhinam karqan. Kananmi willasqayki.”