Puriqmasipura - II

Mayup patapatanpi kimraripayaspam llaqtanmanta karunchakurqan.
Chawpipunchaw chayaptinmi “yarqawanmi” ñispa wayaqata kicharirqan quqawita surquspa. Aslla mutitam mikurqan. Yakunayaptinmi mayuman uraykurqan. Hinaspam matiwan mayumanta chiri yakuta surqurqan. Upyasqan mikusqanmantari ñataq purikuyta qallarirqan. Pisi pachamantam hatun urquman chayamurqan. Ñan wichayriptinmi siqayta qallarirqan. Huchuylla pampaman chayaspari ancha saykusqa kaspam “kaypi asllata samasaq” ñispa ñirqan. Chaymi hatun sachap llantunpiqa puñurqan. Qunqayllamantam runap siminta uyarirqan. As uranpi huk runakuna mulakunata aysaspam ñanta purikurqanku. Mulakunap wasanpiri hatun kutama karqan.

hamurqanku chaki challwata apaspa. Wamraqa qayarqan. Mancharispam “waykaqchá” ñispam utqa-utqalla puriyta qallarirqanku. Chaymi wamra kaqta rikuspa asikuspa suyarqanku.
“Pim kanki?” ñispam tapurqanku.
“Huk qapaq huiracochap churinmi kani, mamay inka ayllumanta pallam karqan Mamay wañuptinmi yayaypa musuq warminqa mana paykunawan tiyanayta munarqanchu. Chayraykum kay ñanta purikuni llamkayta maskaspa.”.
Tukuyninku wañuy asiytam asirqanku.
Piñarispam wamraqa tapurqan “imaraykutaq asinkichik?” ñispa.
“Tukuy mestizokuna ‘palla mamayuq, qapaq huiracocha yayayuqmi kani’ ñispam ñinku. Imahinach chayta iñiykuman?”
Wamram waqanayaspa upallarqan.
“Ñuqaykuwan hamuy. Sapallayki kay ñanta purikuspaqa chikimanchá chayankiman.”

Chaymi wamraqa paykunawan purikurqan. Arrierop trabajota yachakuspam yanaparqan. Samaykuypachapim arrierokunata yanaparqan kutamanta mulakuna samananpaq. Hinaspam arrierokunaman quqawita qukurqan. Quchu-quchuhinam mikurqanku. Ñataq purinankupaq kaptin . Chaymantam mayuta chimpaspa huchuylla llaqtaman chayamurqanku.
“Kay pampapim puñusun. Qaya paqariptinmi huk ñantataq purisaqku. Qamtaq puebloman rinki trabajota maskaq. Chay pueblopim encomenderop ikmanqa tiyan. Ancha qapaq warmim. Paymi trabajota qusunki-ari.”
Ancha saykusqa kaspam wamraqa utqalla puñurirqan. Qayantin rikchariptinmi arrierokunaqa mana ña karqanchu. Ima mana allin rurasqantapas musyakuspam wayaqanta maskarqan.
“Maypim wayaqay? Chay supay arrierokunaqa wayaqayta suwarqanku yayay Kuriñawpap quwasqan qullqita apakuspa. Ñakasqa kachunku! Kananqa imanasaqmi?” ñispa mayup manyanpi tiyaykuspa waqakurqan. Chaypi tiyaykuptinmi huk ancha sumaq sipasqa mayuman hamurqan puyñuta yakupaq apamuspa. Ancha qullanan pachatam pachallikurqan. Chay sipasta qawarispam wamraqa “inkakunap ayllunpa ñustanchá kanman!” ñispa ñirqan.
Wamrata rikuspam sipasqa ancha kuyapayaq simiwan tapurqan “imaraykutaq waqanki, wamra?” ñispa.
Pinqakuspam upallarqan.
“Rimaytaq, ichapas munaptiykiqa yanapaykiman.”
Chaymi wamraqa arrierokunap rurasqanta willarqan.
“Kananqa manam qullqiyuqchu, mana imayuqpaschu kani. Imanasaqchá?” Wamraqa ñataq waqayta qallarirqan.
“Ama waqaychu. Qullqiquyayuq encomenderawanmi rimanakusaq. Paypaqmi llamkapuni. Ichapas kaypiqa trabajo qampaq kanman.”
Chay ñisqantam utispa uyarirqan. Chay sumaq sipasqa manataqmi ñustachu karqan, encomenderap sirwiqnin kaspalla! Sasam chayta iñiypaqqa! Sirwiqnin chika sumaq kaptinmi señoranqa yallin sumaq kanqa! Chaymi sipaspa qipanta rispa huk hatun qullanan wasiman chayarqanku. Sipasmi yaykurqan, wamrataq hawapi suyarqan. Pisi pachamantam sipasqa kutimurqan.
“Mamaymi rikuyta munasunki. Yaykumuytaq!”
Mamanmi manataq sipasmanta astawan sumaqchu karqan, ancha millay warmitaq karqan! Qullanan pachawan pachallikusqa karqan, quri wallqari kunkanpiqa wallqarikurqan. Yuraq wirasapa uyanqa sinqasapam karqan. Chaymi ancha miski simikunawan wamrata napaykurqan.
"Pitaq kanki? Chika sumaq wamra, qumir ñawiyuq paqu chukchayuqri encomenderop churin, pallap wawanchá kanqa!”
Ñataqmi wamraqa pinqaykuspa upallarqan “asipayawanchu?” ñispa.
“Manam indiochu kanki, manam qullqiquyapi sirwinkichu. Qillqayta yachankichu?”
“Manam.”
“Castellanota rimankichu?”
“Manam.”
“Castellanosimi manam rimanaykichu, manataqmi qillqanaykipaschu leyinaykipaschu. Wasiypi tiyaspam sirwiqniy kanki. Lorenzo, kayman hamuy!” ñispam huk wamrata qayarqan.
Lorenzoqa hamurqan. Paypasmi mestizo karqan, chunka pusaq isqun watayuq wayna. Chiqnisapam Lorenzoqa musuq sirwiqninman qawaykurqan.
“Lorenzo, kay wamram yanapasunki. Tukuy ruranan imatapas yachachinaykim. Musuq pachatam pachallichinki, manam chayhina pachallikusqa kaypiqa tiyanqachu.”
“Allinmi. Ñuqawan hamuy!”
Chaymi Lorenzop tiyananman rirqanku. Chaypim musuq pachataqa pachallichirqan. Chiqanpim ancha sumaq wamrahina rikcharqan. Lorenzoqa sirwiqpa trabajunta yachachirqan.
“Lorenzo, imaraykutaq chika chiqniyuq ñawiwan qawaykuwanki? Manam ima millaytapas rurarqaykichu.”
“Manam chiqniykichu. Manaraqmi imatapas yachankichu. Allin wamra kaptiykim ñuqahina kawsanaykita mana munanichu. Chay señoraqa miski simiwan qamwan rimachkarqan. Imatam munan, chaytachu yachanki? Tukuy hinantin mestizo waynatapas kay wasipiqa trabajuta qun. Chaymantam ‘ñuqawan puñuy’ ñispa kamachispa puñunanman yaykuchin. Ñam rikurqanki, ima millay uyayuq warmim chayqan! Chay wayna mana puñunanman yaykumuyta munaptinqa qara waskawanmi waqtachin. Munaptinqa musuq wayna chayamuptin chay señoraqa qarqun qullqitapas qullanan pachatapas kutipuchispa. Yaqa llatanllam kaymanta ripun. Chayraykum chayqan warmita chiqnini. Hinaspam kaypi kawsaspa tiyani tukuy allin kayniyta chinkachispa. Musuq Español kaq qusanmi unqun. Sapa punchawmi warmip kamachisqankama aslla hampiyuq yakuta winupi churaykuni. Allillamantam wañunqa. Ñuqallam chay wasimanta qullqiquyamantapas tukuy imatapas yachani. Chay warmiqa ñawpaq qusanta miyuta upyachispa wañuchirqan. Wakin mana allin rurasqantari tukuytam yachani. Chayraykum qusan wañuptin paywan casarasaq musuq qullqiquyap tukuspa.”
Manchakuspam wamraqa Lorenzop rimasqanta uyarikurqan.
“Imanaymanchá?”
“Chisiyaptinmi manaraq señora ‘hamuy!’ ñiptinmi ayqinki. Lluqsinayki punkuta rikuchisqayki. Hinaspam kay aslla qullqiyuq wayaqata qusqayki. Ancha utqa ayqinaykim. Maymantaq riyta munanki?”
“Quñiq sachasachamanmi riyta munayman. Runakunaqa ñinku ‘chaypis achka qullqi quri kanman’ ñispa.”
Lorenzuqa asirqan.
“Sachasacha kitim kaymanta ancha karu. Sallqakamam siqanayki. Sallqapiri ancha chirim wayra wiñay pukuptin chirimanta muchukunki. Imaraykutaq mana llaqtaykimanchu kutimunki?”
“Manam. Llaqtaypim tukuy wamrakuna asipayawaqku mestizo kaptiy. Lorenzo, imaraykutaq mana ñuqawan wakilla hamunkichu?”
“Manam. Ñam ismusqa kani. Wayna kaspa, may pacham waynakuna sumaq sipasta maskanku, chay pacham chayqan supay warmip llullachisqan karqani. Mana ima allintapas kay kawsaypiqa suyanichu. Yallinraqmi sunquyta ñitikukuspa ayñipakunay punchawta suyani.”

Chayhinam chisiyaptin Lorenzo mana wakin runakunap riqsisqan punkuta rikuchirqan. Rikuchiptinmi wamraqa chay qullqiquyap señoranpa wasinmanta mitikarqan. Lorenzop yachachisqan ñanta purispari utqalla urquta siqarqan. Qayantinri ranra chaki wayquman chayamurqan.
“Kaypich ima millaypas kanman. Ichapas kaypi tiyanman” ñispam manchakurqan.
Qunqayllamantari iskay wañuy suni sayayniyuq yana runam ñawpaqninpi rikurikurqan.
“Ama kuyuriychu! Qapaq runap churinhina rikchaqmi. Quri qullqiyuqchá kanman.
Ñuqaykuwan hamuy!”
Manchaymanta wañuspam chay yana runakunata qatirqan. Hinaspam huk qaqa qipanpi mana ñanmanta rikurisqa machayman chayamurqan.
“Kananqa kawsayniypa puchukaynin” ñispam llaki-llakispa ñirqan.