Puriqmasipura - IV

Purum sallqaman chayaptinkum hanaqpachapiqa yana puyukuna huntachkarqan.
Lliwlliw ñispa qaqaqaqa ñispa kumkumkum ñispa tamyanayarqan. Qunqayllamanta hatun tamya tamyayta qallarirqan.
“Kaypim huk machayqa kan. Chaypim tamyamanta qispisun.”
Chaymi machayman yaykuspam pachata allpapacha sawapi

mantakuspari164
ancha saykusqa kaspa chay iskay runaqa utqalla puñurirqanku.
“Manaraq puñurispam chay ñawpaq kaq padreqa yuyakurqan ñispa:
“Kay wamrata amachanaymi. Ñuqaraykum mana munaptiypas muchurqan wasinmanta ayqinan kaptin. Chay warmiwan musquyllapi puñuptiy manam churiychu. Pitaq chiqan kayta yachan? Ichapas musquypi tinkinakusqamantach wamra paqarinman. Kunanqa mana ña cura kaspam churiypaq riqsikusaq.”
Chawpituta sichpaykuptinmi hatun qapariyqa rikcharichirqan. Runap qapariyninchu piña sallqatawachakip qapariyninchu? Ñawpaq kaq padreqa wamrata unanchachirqan upallananpaq. Paymi huchuylla cruzta makinpi hatalliptin wamrataq huk Kuriñawpap qusqan illanta hatallirqan.
“Imahinataq ñuqap kitiypi purichkanki? Kay machayqa tiyanaymi. Ripuytaq!”
“Pim kanki? Qamllachu kay machaypa sapay apun kankiman? Manam kaymanta anchurichiwankichu.
Qisa supaymi165
kanki!”
“Qamri pim kanki? Imahinataq chay chikata
mamaskachanki166
machayniypi? Cristiana
akuyllam167
kanki. Iglesiap ayawasinman kutimuy!”
“Tukuy qarikunap munasqan ancha sumaq warmi karqani, manachum chayta yachanki? Kananraqpas sumaq condenada warmim kani.”
Supayqa asirqan.
“Tullullam kanki, sumaq pacha pachallisqaykiri tukuy ismusqam. Sumaq suni yana chukchaykiri manam tullulla mana ñawiyuq uyaykita pakanchu. Warmichu kanki, añaschu kanki?”
“Qamri pitaq kanki?” ñispam condenada warmiqa ancha piñaqhina hatun kunkawan qaparirqan. “Llantullam, mana aychayuqchu kanki. Qarichuch kankiman?” ñispa ñirqan.
“Upallay! Kawsaq runap yawarnintam kaypiqa mutkini. Yarqachiwanmi. Mikunayawan!”
“Manam. Machayniypim kanki! Chay runap aychanqa ñuqapaqmi.”
Chayta uyarispam iskay runaqa manchaymanta chukukukurqanku. Yuyaq runa wamrata huk santop imagenninta hatallichiptinmi wamrataq puriqmasinta huk illanta hatallichirqan.
Supayqa “mana ñam imatapas mutkinichu” ñispam putikuq simiwan ñirqan.
“Imahinataq chayqa kanman? Runap yawarnintam ñuqapas mutkirqani. Imahinach mana rikusqay kaymanta ayqispa qispinman?”
“Allinmi. Pachap paqarinankama rimanakusun. Willaway, imamantam kita purikuq condenada warmi tukurqanki? Ima huchayuqmi kanki?”
“Ñuqam ancha sumaq warmi karqani. Amataq asiychu! Kawsasqayta uyariyta munaspaqa upallanki! Sipasraq kaptiymi huk llaqtaymanta runawan casarachiwarqanku. Chaymi qusayqa huk qullqiquyayuq huiracochapaq rirqan sirwiq. Ñuqapas paywan wakilla rirqani. Chay huiracochaqa ‘qam sumaq sipasmi kanki’ ñispa ‘warmiyta wañuchichispam casarasqayki’ ñispapas llullachiwarqan. Qusayta karuman kachaspari ñuqawan puñuyta qallarirqan. Warminri ancha millay sunkasapa uyayuqmi karqan. Qusanta miyuhampita upyachispam wañuchirqan. Chaymantam ñuqata tumpawarqan ‘qammi qusayta wañuchinki’ ñispa. Ñiptinmi encomenderop wasinmanta mitikarqani llaqtayman kutimuspa. Chaypim yayaypa ñañan Chawpitiklla sutiyuq warmiqa chay llaqtap padren ancha piñachiptin chay padreta llullachichiwarqan. Ña huiracochap yumayninwan chichu kaptiymi Chumpitikllaqa padreta tumparqan ‘qammi mullayta llullachirqanki, chichu tukuchirqanki” ñispa. Chay padreqa ayñikapuyta munaspam ‘ñawpa purum wasiykita tuñichisaqmi’ ñispa llaqtamanta lluqsirqan. Hinaspari chinkaripurqan. Manam pipas tarirqanchu. Chaymantam huk huiracochawan kawsachkaptiy millay unquyqa hapiwarqan. Chayhinam wañurqani. Chay huchayraykum kanankama condenada kani, kay chiri purum sallqapi wiñaypaq kita puriykachaspa mana huk tuta samaspa, kawsaq runata maskaspa mikunaypaq. Kawsaq runawan tinkunakuspam sumaq sipas tukuspa llullachiq kani. Ñuqawan puñunayaptinpachallari ñataq condenada tukuspam wañuchispa mikuq kani. Mana ñam chayhinata rurayta munaymanchu, ñam saykusqa kani. Chay padreqa ‘qamta perdonayki’ ñiwaptinqa chayhinallach condenada kasqayqa puchukanman ñuqapas hanaqpachaman pawayman wiñaypaq samaywasipi samakuypaq.”
“Imach chay hanaqpacha samaywasi kanman? Chayhina wasiqa manam kanchu. Samaywasinchikqa paqarinanchikpi kan. Chaymanmi samayninchikqa ukunchikmanta sunqunchikmanta supayninchikmanta rakipukuspa wakin samaykunawan tiyaq rin. Ichapas quyllurkunap pisqukunap samaywasin hanaqpachapich kanman. Achuch quyllur kankiman, pisqu kankiman?”
“Manam imatapas unanchankichu! Amataq utiqhina rimaychu! Willaway, imaraykutaq qam qisa wakcha supay tukurqanki kay sallqapipas kita purikuspa?”
“Kawchu runaqa ukuymanta supayniyta rakipuptinmi unqurqani. Llaqtaykupiqa yachaqkuna amawtakunawan
pachata taripaspam168
mana imamantach unqusqayta yacharqankuchu. Chayhinam mana hampiyta ñuqapaq tarirqankuchu. Mana ña supayniyta ukuyniywanpas samayniywanpas sunquywanpas hukllachakuyta usachiptinku wiñaypaq rakisqa tiyarqan. Chayhinam wañurqani. Warmiymi huk runawan tinkinakuspa unqusqayta raykurqan. Ichaqa amawtakuna manam chaytaqa hamutarqankuchu. Chaymi wawqiykunaqa ayayta machayniykuman aparqanku. Mikunata aswatapas ñuqapaq apachkaptinkuri huk qawmiwa runaqa chayta padreman willarqan. Chay padreri wamaq llaqtayniykupi kaspam investigadorkunaman rikuchiyta munarqan pay kikin allin extirpador de idolatrías kasqayta. Hinaspam ayayta iglesiapi pampachirqan. Iglesiapi pampachiwaptinmi muchuchkarqani mana mikunata aswata chaskispa. Huk tutam huknin wawqiyqa ayaytaqa iglesiamanta suwapuspam ñataq machayman apamurqan. Padreqa chayta yachaspam wawqiyta wataywasipi churarqan ayayta rupachichispa. Chayraykum supayniyqa sapallan kay purum sallqapi yarqaspa yakumanta putispa mana supaymarkaman chayamuyta atispa kita purikuq.”
Ancha llakikuspam supayqa waqarirqan.
“Ama waqaychu! Imaraykutaq supaywasiman riyta munanki? Chaypis wiñay nina kaptin hatun supaykunaqa tukuy wakin supaykunata muchuchinku ñakachinku.”
“Utiq condenada warmi! Imatataq yachanki? Supaywasiqa supaymarkapim kan. Manam chay supaymarkapiri mana alli supaykuna tiyanchu, manam ninapas kanchu. Supaymarkaman chayanaykupaqri ñuqayku supaykunaqa hatun allqukunap yanapasqan chukchamanta rurasqa chakasawa mayuta chimpanaykum. Chayhinari supaymarkaman chayaspam ancha kusikuspa apuskiykuwan tiyayku. Mana aylluykumanta mikunata chaskispaqa chayraq wañuqkunaqa muchuyku. Aylluykuna mana wañuqkunapaq takita takiptinkuqa mana arpaptinkuqa mana mikunanaykupaq upyananaykupaq imatapas saqiriptinkuqa ñuqayku chayraq wañuqkunaqa kita runamikuq supaymi tukuyku qamkuna condenadoshina. Mana imatapas aylluykumanta chaskispa mana kallpayuqmi tukuyku. Huk wata wañuyniykumantam supaymarkaman chiqachakunayku. Mana ña kallpayuq kaspaqa kay kawsaq runap pachanpiraq ñanniyta pantakaspam purikuq kayku. Ichapas supaymarkaman chayamuspaqa huk punchaw ñataq huk willkaypa churinpa ukunpi yurisaq. Chay ñakasqa padre mana ayayta rupachichiptinqa ñach supaymarkapi tiyayman karqan.”
Chay ñawpaq kaq padreqa chaykunata uyarispam llakispa yuyaykurqan “ñuqaraykum muchunku” ñispa. “Manam chay supayta riqsinichu. Ichaqa, ima hayka runap ayantaqa rupachiq karqani! Paywanpas huchayuqmi kani.” Utqalla cruzta illantawan pachaman wischuspam “kaypim kani” ñispa ñirqan. Chaymi supaywan condenada warmiqa qaparispa payñiqman pawarirqanku.
“Ñuqapaqmi kanqa” ñispam qaparirqan chay condenada warmiqa.
“Manam, kay machayqa ñuqapmi. Ñuqataqmi payta mikusaq!”
Paykunapura ancha piña rimanakunankamari chay runaqa asirirqan.
“Aychayqa iskayniykipaqmi kamanqa. Mikuyta munawaptiykichikqa maqanakusunmi!”
Chay Kuriñawpap qusqan qullqunwan amachakuspam chay iskay animawan maqanakurqan. Chayhinam ñawpaq kaq padreta yaqalla atipaptinku mana yuyasqallapi mana riqsisqa waynaqa rikurimurqan “yanapasqaykim” ñispa. Manachuch kanman chay paywan hamuq wamra willkaman tukusqa? Manam, chay waynaqa manam puriqmasi wamrachu karqan. Ichapas huk wakach kanman. “Imaraykutaq waka kaspaqa yanapayta munawanman? Ñuqataq wiñay wakakunap awqanmi karqani.”
Intihina llip-llipyaspam chay waynaqa quri qullquwan maqanakuq karqan. Ancha utqallam chay supayta condenada warmitawan atiparqan.
Chaymi condenada warmiqa machaymanta ayqiyta munarqan. Kirichasqa karqan tukuy tullunri pakisqataq. “Maymantaq rispa qispisaq?” ñispam qaparispa waqarqan.
“Ama waqaychu! Ñuqam chay llullachisqayki padre kani. Munaptiykiqa ‘perdonasqayki’ ñisqayki.”
“Manam. Manam qam chay padrechu kanki! Payqa ancha sumaq wayna karqan. Qamri llikisqa yaqullata pachallikuspataq sunkasapa pumaranrahina rikchaq machu runa kanki. Amataq llullawaychu!”
Hukqa asikurqan. “Chunka suqtayuq watamantari manam ña sumaq waynachu kani. Munaptiykiqa tukuy qampa mana alli supaywan rurasqaykita willasqayki. Chayhinach ‘chiqanmi’ ñispa ñiwankiman. Mana wañurqanichu. Llaqtaykimanta mitikaspam hatun llaqtaman chiqachakurqani. Mana qullqiyuq kaspam uskakuq tukurqani. Chaymantam hatun llaqtamanta mitikachiwarqanku. Wakin qisarunawanmi ranra wayquman ayqirqayku. Chaypim pumaranra apu tukurqani purikuq runakunata waykaspa. Kunanqa saykusqam kani. Mana ña imatapas kay kawsaypi munanichu. Qampaqri ichapas paraíso kanman, ña kay pachapi penitenciaykita rurasqaykimanta. Kay supaypaqqa supaymarkapich wiñay kusikuy kanman. Ñuqapaq mana imapas kanqachu. Ñuqapaqri manam huk pacha kanchu. Supay wawqiyá, maypi machayniyki kasqata ñiwaptiykiqa kukatapas aswatapas chayman apamusaqmi, quwitapas llamatapas arpapusaqmi ‘tukuy chay purumasqa ayakunata ñanninkuta tarinankupaq yanapasaq’ ñispa. Ñuqataq qamkunata ‘perdonawaychik!’ ñispa mañayki.”
Chaymantam tukuy chay machaypi kaqkunaqa waqachkarqanku. Condenada warmiqa ñawpaq kaq padrep makinta muchayta munaspam mana usachirqanchu pakisqa tullulla kaspa. Chaymantam yuraq urpay tukuspam hanaqpachaman pawakurqan. Llip-llipyaq waynaqa supayta ñirqan “ñuqawan hamuy, supaymarkaman rinayki ñantam rikuchisqayki” ñispa.
Chay supayllantuqa qurihina rikchaq puyu tukuspam anchata kusikurqan.
Yayayá169
, kananqa ripusaqmi. Mana ñam imatapas qampaq rurayta atisaqchu. Ancha utqallam qampas qasi-qasilla samakunki. Tukuy kawsasqaykiqa ñam puchukasqa. Ñuqaqa Wayraqintim kani sullqa wawqiykip churin. Kay wamraqa llaqtanmanmi kutinqa. Kuriñawpam suyachkan wakin rarqap takinta yachachiyta munaspa. Yanqam wakin wamrakuna “padrep churin” ñispa qayaptinpas qapariyninqa mana paypaq yupanqachu. Chay padre ancha allin runa kasqata ñam yachan. Chaytapas yachan, chay mamanpi yumayninta churaykuqqa ñakasqa hacendadom karqan. Mana wakin chay llaqta runakunata rarqamanta yachasqanwan yanapaptinqa muchuypacha llaqtamasinpaq kanman. Runakunari chay quchanmanta yakuta mana ña chaskinmanchu. Quchanpiri yaku yawyanman. Chayraykum llaqtanpiqa kay wamra qiparinqa tukuyninkup yupaychasqan kaspa.”
Wayraqinti supaywanpas wamrawanpas ripuptinkum ñawpaq kaq padreqa sapallan chay machaypi tiyarqan.
“Ranrawayquñiqman kutisaqmi” ñispam urayman chiqachakurqan.


  1. mantay tender en el suelo
  2. qisa supay miserable fantasma. En este caso se trata del supay, sombra de un muerto reciente, no sepultado según los ritos tradionales y que vaga por las punas buscando víctimas para devorarlas
  3. mamaskachay ponerse soberbia la mujer
  4. akuy cadáver
  5. pachata taripay examinar los augurios
  6. yaya se refiere aquí al tío paterno