Chuqi Amaru - XI

Pisi punchawllatam Chuqi Amaruqa ñuqaykuwan tiyarqan. Chaymantam ñataq quchaman kutipurqan. Manaraq chinkaripuspam “pichqa punchawmanta kutimusaq hatun tantanakuyta tukuy wakakunawan willkakunawan kay tiyanapi kamarikuq” ñispa ñirqan. “Qam yachanki ancha kallpayuq kamayniyuq kasqayta. Ichaqa kanan chay saprayuq yuraq runakunap llaqtanchikman chayasqanraykumantam mana ña achka kukata mullutawan chaskinichu. Chay rikusqayki machukuna payakunallam kanchayman hamunku hatun rumi rantiypa sawanman aslla aswallata hichaq. Allillamantam kallpay

. Chayhina kaptin mana ña runa kamaqchu kasaq. Ñuqaphina tukuy hatun wakakunap kallpanqa chinkarichkan. Padrekunap ‘ama chayhinata rurankichikchu!’ kamachisqanraykumantam wañuqpa churinkuna mana machaykunapi yayanpa ayantaqa churankuchu. Chayhinam supaykunaqa mana ña paqarinankunaman kutinchu. Churinkuna mana mikunanpaq upyananpaq apamuptinku yarqaymantapas upyanayaymantapas chirimantapas muchuspa sallqapi kita puriqku. Mana allin supay tukunku sallqapi puriykachaq runakunata ña ñispa mancharichispa ña ñispa wañuchisqanmanta mikuspa ña ñispa utiqyachispa. Imanasaqkutaq? Qullusaqkuchu? Chayhinata yuyaykuspa tukuy atipaq wakakuna kay cristianokunap Yawyu ñisqanku kitipi kaqkunaman ‘quchaypa manyanpi kaq tiyanayman hamuychik’ ñispa . Chay tantanakuyqa kaypim kanqa. Wakilla kayninchikpi imatapas tarisun curakuna atipananchikpaq runaykunapas muchaqninchik kutichinanchikpaqpas. Aswan qullanan wakakuna Paryaqaqa ñisqa, chaymanta Paryaqaqap awqan Wallullu ñisqapas Maqawisa Pachakamaqpas tukuy hinantin kamayniyuq kallpayuq wakakunaqa kayman hamunqaku cristiano ñisqa runakunawan atipanakuyta munaspaqa. Paryaqaqapas Wallullupas, awqanchikmi-ari cristianokunalla kaq, chayta unanchanqaku.” Rimasqanta puchukaspam quchaman kutipurqan.

Pichqa punchawmantam ancha yana tutapi qunqayllamanta tukuy pacha illarirqan kancharirqan. Runa takiqtahina uyarirqani. Manchaspam warmiyta tapurqani “imach chayqa?” ñispa. Payqa asispa “ama manchaychu! kananqa chay hatun wakakuna kay tiyananchikman chayamuchkanku” ñispam ñirqan. “Punkukama rispam hawaman qawaykuytaq. ‘Ima qullanan purikuyninku!’ ñispam ñiwanki.”
Punkukama rispam hawaman qawaykurqani. Ima sumaq qullanan wakakuna chayamuchkaqta rikurqani. Runakunahina rikchaynin kaptinpas ñawinranti umiña qispi rumihina uyanpi karqanku. Chay hatunkaray wakakunaqa wasip muyunpi purikuyta qallarirqanku, tukuyninku ancha sumaq imaymana chaniyuq quri qullqi qaytuwan awasqa pachata pachallikusqa kaspa pachata illarichichkarqanku. Inti killa quyllurhina kachachacha ñiq unancham churasqa karqan. Purikuptinku chakip makip quri saqapan miski miskilla uyarikamurqan. Tukuyninkuri qullanan wallparikunawan wallparikusqa karqanku, quri chukiyuq qullqi . makinpi hatallirqanku.
Kay hatun apun Paryaqaqa Wallullu Maqawisa chay wakakunata qatispa llaqtawakakunam hamuchkarqanku. Chaykunap qipanpiqa hatun willkakunam rikurimurqanku chaykunapas qullanan pachayuq chaniyuq wallparikunayuq kaspa. Chaykunap qipanpiqa Tutaykiri wawqinkunawan Llaqsamisa wawqinkunawanpas tukuy hinantin hatun ayllukunap paqarichiqninkunapasmi qatinku quri chukita hatallispa. Chaymantam kay kitip runankunap apuski supayninkunam paqarinanmanta hamuspa takichkarqanku tusuchkarqanku. Chayta rikuspam ña ñispa manchakurqani ña ñispa kusikurqani. Chaymi purikuyninku puchukaptin tukuyninku wasiman yaykurqanku. Chuqi Amarup ukumari yanankuna ancha ullpuykuspa yupaychaspa napaykurqan. Mesaman chayaspam tiyaykurqanku. Ñawpaqraqmi Chuqi Amaru rimarirqan qurpankunata napaykuspa.
“Yayaykuna wawqiykuna churiykuna, ñuqanchik tukuyninchik kaypim tantanakusqa kanchik, imahinataq chay hawamanta hamuq huiracocha ñisqa mana muchawaqninchik runakunata tiyasqanchikmanta ayqichichwan, chayta yachananchikpaq. Chay padrekunaqa llaqtanpa tiyasqankunata runanchikta lluqsichispam musuq tiyanakunata llaqtachachinku. Chayhinam yananchikkuna mana ña ñuqanchikpaq kukatapas mullutapas aswatapas tiqtitapas apamuspa hamunkuchu. Mana ñam runakunamanta chayta chaskiptinchikqa tukuy kallpanchik chinkaripunqa. Chaymantam ñuqanchikpas purumasun qullusun. Chayhinam mana ña runakunata kamasunchu. Runanchikkunari qisa wakchahina puriptinmi huk kitimanta hamuq wakakunata muchachinqaku. Padrekuna ‘iglesiapi ayaykikunata churanki’ kamachiptinkum mana ña ñawpa ayawasinman machayninmanpas yayankunap ayanta apankuchu.” Rimayta puchukaptinmi tukuy uyariqninkunaqa llakikuspa tiyarqanku.
Chaymi Paryaqaqaqa ñispa ñirqan “qulluchiyta munawaspam huk huk unanchaykunallata . Ichaqa yanaykunaqa wakin unanchayta iglesiapi pakaspam chayman muchawaqniy rinku. Paniy Chawpiñamuqpa unanchanpas huknin iglesiapi pakasqa kaptin runakunaqa chay iglesiaman rinku padreta ‘kay ñawray imakunata santokunata yupaychanaykupaq apamuyku’ ñispa ñinku.”
Chaysawam Maqawisaqa sayarispa rimarqan “chayhinallam iglesiapi huk unanchay pakasqa kaptin runaykunaqa chayman rispa qayawanku ‘sapay yayay, yanapawaytaq, qammi wiñay atipaq apuy kanki, mana padre rikuptin kay aslla kukata tiqtita apamuyku’ ñispa. Ñam inkakunata awqapi yanaparqani; chayhinam atipachirqani awqankunata ayqichispa. Manachum kanan chay padrekunap santonkunata mitikachispa atipayman?”
Pachakamaq rimayta qallarirqan. “Ñuqaqa pachakuyuchini. Munaspaqa chay Diosmuchaq runakunata qulluchiyman. Paykunap rurasqan Limaq ñisqa tiyasqanta tunichisaqmi. Manam astawanta rurasaqchu mana tukuyniykichiktapas qulluchiyta munaspa. Kananqa ichaqa ancha atipaq kayniyta yachaspataq runakunaqa hukpa imagenninta muchaspa ‘chay Dios ñisqa wakach chiqan pachakuyuchiq kanman?’ ñispa tunkiykachanku. Chayhinachuch ñuqapas chika atipaq kaspataq purumasaq?” Llaki-llakispa rimayninta puchukarqan.
Chaysawam huk wayna Qullkiri ñisqa wakaqa sayarispa rimayta qallarirqan. “Purumayniyqa manapunim kaypaq kamanchu. Qapyama ñisqa warmiywan huk ancha hatun quchapi tiyakuyku. Chay Yanas sutiyuq quchamantari Quncha ñisqa runakunaqa yakunta munaptinqa quchapi tiyanayman hamunanku yakuyta mañaq. Mana ñawpa kawsasqankunata qatispaqa imahinataq rarqankunata pichanqaku? Mana ñuqapaq takispa kukata tiqtitapas quwaspaqa imahinataq yakuyta chaskinqaku? Yakuta chakrankunaman pusayta munaspari mana kamachisqa simiykama rikuchisqay unanchaykunata yupanchaptinqa manam quchaymanta lluqsimuq yakuqa chakrankukama chayanqachu.” Asirispa tiyaykurqan. Hinallatapas Chukisusu ñisqa Kukachalla rarqa waqaychaq warmi wakaqa Sukyawillka ñisqa Chiqakunap quchanpa waqaychaqnin wakawanpas ñirqanku “runaykunaqa mana haykappas saqiriwanqachu chay Dios ñisqa wakata santo ñisqa willkakunatapas muchakuq tukuspa” ñispa.
“Yanqa qasi imatapas rimankichik!” ñispam Chuqi Amaruqa ñirqan. “ ñawsayasqa manachu yachankichik ‘chay cristiano ñisqa runakuna ñam llaqtanchikpa qapaq atipaq apun tukusqanku’ chayta? Ña santonkunatapas muchanawasinpi churasqam. Utqa-utqalla quchanchik rarqanchikkunapi chay imagen ñisqanku qillqasqankuta sayarichinqaku. Athaq, imanasuntaq? Imahinataq paykunata llaqtanchikmanta qarqusunchik?”
Chaymantam ancha piñakuqhina Pachakamaqpa Urpaywachaq ñisqa warmin hatarispa sinchita rimarirqan “mana hatun quchap manyanpi tiyanayman muchawaqniy hamuptinqa manam challwata qusaqchu. Yarqaymantam tukuy hinantin wañunqaku qullunqaku. Tukuy hinantin chay cristiano tukuq runaykunatapas ñakasaq” ñispa chiqniysapa ñirqan.
Huk hatun qullanan waka, chay hanka kaq waka Chukiwampu ñisqaqa sayarispa rimarirqan “‘kananqa cristianokuna kay llaqtapi qiparinqaku’ ñispa chayhinata yuyani. ‘Paykunap ancha atipaq wakankuna kanmi. Chawpiñamuq Manañamuqhina chay Virgen Santa Mariaqa apunkunata awqanpi yanapansi. Ñam Paryaqaqa atipaqhina Cristo ñisqa wakapaqpas tukuy tiyananchikpi muchanawasita sayachinku. Chayhinallataqmi chay astawan pisi kamaq santo ñisqa willkakunatawanpas ruranku. Ichaqa manaraq tukuy muchaqninchikqa saqiwarqanchikchu. Iglesiaman rispa santonkunata qayapayaspam kasqanchiktapas yuyarispa huk unanchanchikta pakallapi iglesiap pirqanpi churanku. Chayhinata ruraspam ñuqanchiktapas muchawanchik-ari.”
Chawpiñamuq wakin hatun wakakunapas upallaptinmi tukuy hatun wakakunamanta qipanpi Kunirayaqa rimariyta qallarirqan. Chay warmi waka Qawillaqa ñisqaqa Kunirayata uyarispam ancha piñakuspa manataq payman qawaykuyta munarqanchu. Manaraq chay wakap llullachisqan kasqanta qunqasqanraykumanta uyanta tikrachirqan. Kunirayaqa ñin: “Ayllunchikta atipaspam Inkakuna wiñay ñuqanchikta yupaychawarqanchik. Wiraqucha ñisqa wakankuwan paqtachawaspam muchawarqanku Chayraykum kay llaqtakunap runankunaqa qayawaspa yanapayniyta mañaspaqa ‘Kuniraya Wiraqucha, yanapawaytaq’ ñispa ñiqku. Chay español ñisqa runakunaqa kayman hamuspa ‘Wiraquchaqa hatun Españaman wampurirqan’ ñispas ñiqku. Chayhinata uyarispas runaykunaqa . Mana ñam Kukachalla rarqapi tiyanayman muchawaqniy rinkuchu.”
Tukuy hinantin wakakunap qipanpiri Tutaykirim ancha piñakuqhina rimariyta qallarirqan: “Yayay Paryaqaqa, tukuy wakin wakakunata atipayta munaspa puka tamya qillu tamya tukuspa lluqllamuq kanki llaqtankunata ñitimunaykipaq. Chayhinam paykunap atipaqnin tukurqanki. Achuch kananqa mana kallpayuqchu kanki chay musuq awqa runata qulluchinaykipaq? Yaw, qam sapay atipaq apuy, qamchum pisipanki?”
Chayta uyarispari Paryaqaqam asirqan. “Ñawpaqraq huk chaniyuq wallparikunaykitaqa inkam apapurqan hatun llaqtan Qusqupi waqaychananpaq, kananri wakin wallparikunaykitam chay español ñisqa awqanchikkunaqa Limaqman apapurqanku hatun pampapi rupachisqa kananpaq, quri qullqiyki chaniyuq qispiykiwan chaykunallatam mana rupachirqankuchu España llaqtanman ‘chaytam hatun apu Rey ñisqanman apachisun’ ñispa. Qam chika sinchi, tukuy runap manchasqan kaspataq awqapi atipaq kayniykita ñachuch qunqankiman? Maypitaq kanan chay sinchi kayniyki? Kananmanta upallaytaq! Qintikuna Chiqakuna Qunchakuna kay kitinchikman uraykuspa llaqtanchikkunata atipayta munaspa chay paqarisqan llaqtanmanta wakakunata apamurqanku. Kayman chayamuptinkuri ñuqam chay wakankunap yayan tukurqani. Paniy Chawpiñamuq Chiqakunap warmiwakan Qutuchap ñañan tukurqan. Chay Qutucha ñisqa wakaqa Paltacha sutiyuqpas. Wakin runa ñinku ‘Chawpiñamuq Qutuchapas hukllach’ ñispa. Qipanpiri inkakunaqa kay kimsa mayu kitiman hamuspam musuq wakata paywan apamurqanku. Chaymi churiy Maqawisa inkakunata awqapi yanaparqan. Chayraykumantam Inkaqa Maqawisap tukurqan. Qullanan yayanchik Pachakamaqpas Inkakunap kikin paqarisqan Punchaw ñisqa wakanta paqtahina manchaqku. Chay santo ñisqa willkakunata rikuq rispaqa chayhinata willasunmi: ‘kananqa kay kimsa mayu kitiykupi qipariyta munaspaqa wawqiykuhina churiykuhina kaypi tiyankichik’ ñispa. ‘Inkap wakanhina, Chiqan Qunchap wakanhina, kaypim paqtalla tiyasun tukuyninchik kukata mulluta qurita qullqita runanchikkunamanta chaskispa’ ñispa ñisunchik.”
Rimasqanta puchukaspari Paryaqaqam sayarispa ripurqan, wakin waka willkakuna waminkakuna supaykunapas qatirqanku.
Santokunaqa manataqmi Paryaqaqata wakin wakakunatapas wawqinhina riqsikunqachu. Padrekunahinam santonkunaqa ñinku “hukllam Dios, tukuy wakakunamanta astawan atipaqqa Diosmi, manam Dioshina huk wakakuna kanchu; Diosllam tukuyninchikpa yayanchik kamaqninchik” ñispa.
Chuqi Amaru ñataq hatun amaru tukuspam llipya-llipyaspa qucha ukupi tiyananman pawarispa ñawiymanta wiñaypaq chinkaripurqan. Anchata llakikuspa puñunayman rirqani quyllur warmiy Chuqi Urpaywan churiy Wayraqintiwanpas sirikuq. “Athaq, kay quri pachaqa puchukaypaqmi” ñispa anchirqani.