Chuqi Amaru - IX

Wasiyman yaykuptiykupachallapim chay ñawpaq rikusqay iskay ukumariqa ullpuychaspa napaykuwarqanku. Huk ancha sumaq tiyanamanmi pusawarqanku. Pachaqa imahina rikchaq chaniyuq qumpihina pachakunawanpas qatasqa karqan. Chay tiyanap chawpinpiri pukyum karqan yakunpas puka qillu qumir anqaspas lluqsimurqan. Chaypim iskay qaqapi chiqusqa armakuna quñiq yakuwan huntasqa karqan. Chay ukumarip hukninqa ñiwarqan “Qullqirumi, kananqa kay kallpachaq yakupi armakunki” ñispa. Warmiyri huk armakunapitaq armakurqan.
“Pich Qullqirumi kanman?” ñispa tunkirqani.
Yuyayniyta musyaqhina warmiyqa ñiwarqan “qam kikiyki Qullqirumi kanki” ñispa.
“Chuqi Amarup munasqan amachasqan kasqaykiraykum willka tukunki.”
“Imahinach ñuqaqa willka kayman? ñuqaqa runam kani!” ñispam qaparirqani.
Warmiyqa asirqan.
“Pitaq kanki, chaytaqa manaraq yachankichu. Yaku

qawaykuytaq!” ñispa kamachiwarqan.
Yakuman qawaykurqani. Mana riqsisqa uyatam rikurqani. Rikuspari manchakurqani. “Pitaq kay yakupi ñuqawan armakuchkan?” ñispa ancha manchaspa tapurqani.
Asirispam rimarqan “qam kikiykitam yakupi rikunki; qawaykuy, ima sumaq wayna ñam kanki” ñispam ñirqan.
Imahinach ñuqa kay wayna kayman? Chuqi Amarup paqtalla sumaq waynap uyanmi yakupi rikurirqan.
Ñam armakuyta puchukaptiy chay kikin ukumarikunaqa qullanan quri qullqimanta qaytuwan awasqa qumpi pachata quwarqanku. Hinaptinmi pachallikurqani. Chaymi ukumariqa mesaman pusamuwarqanku. Chay mesari sumaq awasqa suni pacham allpasawapi mantasqa karqan. Chaypiri ima hayka qullanan wakakunahina willkakunahina rikchaq qurpakuna ña tiyaykuchisqa karqanku. Mesap muyunpiri sayaspam achka huchuylla ukumarikunaqa suyawachkarqanku. Ñam tiyaykuptiyku huchuylla ukumariqa mikunata –mutita uchuyuq charkita purututa– qukuyta qallarirqanku aswatapas upyachispa. Tukuyninkumanta astawan qullanan qurpakuna mana chay imakunata munaspam chap chap ñichispa mikurqanku.
“Manam rikchakunichu, muspanitaq!” ñirqani. “May pachapich kayman? Chay supaykunaqa asipayawaspam , tukuy kay qawasqayqa llulla musquyllam!.”
“Ama manchaychu. Huk karu llaqtamanta hamusqaykita yachayku. Kaytapas yachayku, ñuqaykumanta allinta rimasqaykiraykumantam muchurqanki ñakarirqanki. Chuqi Amarup amachasqanmi kanki. Kaypiri musuq tiyanaykipim tiyanki.
Kananqa mikuytaq! Chay aswata upyaspa machaytaq! Chaymanta warmiykiwan puñunaman rinkichik. ‘Kayqa musquy’ ñispam ñinki. Tukuy kawsasqaykiqa musquyllam. Ñuqaykupas manam wiñaypaqchu kaypi kasaqku. Pachaykuqa qullunqa.
Mana ñam runakuna mikunata quwankuchu. Chay padrekuna huk llaqtamanta hamuqqa runaykunata kamachinku ‘kananmanta wakaykunallata muchanki!’ ñispam llaqta wakankunatapas saqirichispa. Pikunataq chay akuylla mana kay llaqtap yayankunap kawsasqanta yupaychaq padrekuna? Pitaq paykunata ‘kananmanta kay llaqta qamkunap kanqa’ ñispa ñirqan? ‘Ñuqaykum kay urqukunap machaykunap pukyukunap wayqukunap kamaqnin kaspa tukuy hinantin llaqtawakakunata ñispam ñinku. Mana ñam runakuna tiyanaykuman aswanta mulluta apamuq hamunkuchu, mana ñam llamanta quwintapas arpankuchu yawarninta upyanaykupaq, mana ña yunkakunaqa kuka mallkisqanpa ñawpaq rapranta apamunkuchu akullinaykupaq. Imahinataq chay hawamanta hamuq awqaykunawan awqanakusaqku ama atipawanankupaq. Chayllatam willanaykita munayku. Rimaytaq!”
“Yayakuna apukuna, imahinach tapuwasqaykita willayman? Manaraqmi chayta yachanichu. Chay Españolkunaqa ñam kay llaqtap apun tukurqanku. Chay padre paykunawan hamuqkuna ancha kallpayuqmi. Tukuy hinantin kay llaqtakunapi wakakunata atipayta munanku runakunap sapay apunku tukuspa. Chayraykum kayman hamurqanku.”
“Chayhina kaptinqa kaymanta qarquytukuchunku! Runakuna mana ñam paqarisqan kawsasqankunata qatispa hatun yayankunap takinta Mana ña yayankunap ayanta mikunanpaq upyananpaq imatapas apamuspapas huchayuqmi tukunku. Yayankunap yarqaspa upyaymanta chirimanta muchuspapas sallqapi kita puriykachan. Ñuqaykupas mana mulluta chaskiptiykuqa pacha allpaqa manam kamasqachu kanqa. Mana ña kamayniykuta chaskispaqa tukuy mallkisqanku manam puqunqachu, saran manam wiñanqachu, llamankuna wañunqam. Mana tamyaptin tukuy yura sachakunaqa chakisqa wañunayan. Llaqtayuqkunaqa , ñuqaykupas purumaspam mana kallpayuq kaspa qullusaqku.”
Llaki-llakispam qullanan qurpakunaqa ripurqanku “hatun awqanakuy kanqa” ñispa.
Chay iskay ukumariqa puñunaman warmiywan pusamuwarqanku. Ñuqaqa chay sumaq quyllur warmiwan wakilla sirispa pinqakurqani. Romapipas Limaqpipas mana pinqakuspa warmikunawan puñuq kani. Kunanqa chay quyllurhina warmiwan imatach rurayman?
“Ama pinqakuychu!” ñispa ñiwarqan. “Ñam willka kaspa Chuqi Amarup churin tukunki.”
Kayta uyarispataq mana imatapas unanchaspam quyllurhina warmiywan puñurqani.